Azerbaycan neresidir diye bir soru sorsam muhtemelen yüzölçümü 86.6 bin km²’den ibaret, haritada kartala benzeyen, 10 milyonluk nüfusu olan bir ülke akla gelir. Ancak gerçek Azerbaycan bundan çok daha büyüktür. 1918 yılında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kurulana kadar Azerbaycan tıpkı Anadolu gibi bölge ismiydi. Genel olarak tarihi Azerbaycan toprakları şu an İran’ın Güney Azerbaycan bölgesini, Rusya’nın Dağıstan sınırları içersindeki Derbent bölgesini, Gürcistan’ın Borçalı bölgesini ve Ermenistan’ın tamamını kapsar. Bu bölgeler Raşid-i Halifeler, Emevi, Abbasi, Selçuklu hatta Osmanlı kaynaklarında bile isim olarak Azerbaycan diye geçmektedir. Bu bölgenin de başkenti zannedildiği gibi Bakü değil şu an İran sınırları içersinde kalan Tebriz şehridir.

Peki nasıl oldu da 1 milyon km²’den büyük olan bu bölge 86.6 bin km²’ye indi ve onunda %20’si ermeni işgali altına düştü? Oğuzların Azerbaycan’a gelmesinden sonra Selçuklu, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Osmanlı, Safevi ve Afşarlarla devam eden Türk devletlerinin hükümranlığı Kaçarların iktidara gelmesiyle değişmeye başladı. Kaçarların Fars devlet otoritesini benimsemesi, Azerbaycan eyaletlerinin bağımsızlıklarını ilan ederek hanlıklara parçalanması, hanlıklar arasındaki çekişmeler ve en nihayetinde bu hanlıkların Rusya ve artık Farslaşan Kaçar İran devleti arasında seçim yapması Azerbaycan’ı felakete doğru sürükledi.

Rusya’nın Kafkaslardaki yayılımcı politikaları ve Azerbaycan hanlıklarını bir bir işgal etmesine karşı çıkan İran, Rusya ile savaşa girdiyse de bu savaştan mağlup ayrıldı. Bu savaşın neticesi olarak 12 Ekim 1813 yılında Azerbaycan topraklarının parçalanmasının ilk adımı olan “Gülüstan Anlaşması” imzalandı. Bu anlaşmadan 13 yıl sonra İran 1826 yılında tekrar Rusya’ya hücum ederek bazı yerleri geri aldıysa da Rusya toparlanarak yeniden İran’ı mağlup etti. Bu mağlubiyetten sonra 10 Şubat 1828 yılında etkileri günümüze kadar gelen, Azerbaycan tarihinin en kara anlaşmalarından biri olan “Türkmençay Anlaşması” yapıldı. Türkmençay anlaşmasının şartlarına göre Aras nehri sınır olarak tarihi Azerbaycan toprağı Güney ve Kuzey olarak ikiye bölündü. Tebrizli, Erdebilli, Zencanlı, Hoylu, Urmulu Güney Azerbaycan İran’a bırakılırken bugünkü Azerbaycan ve Ermenistan’ın tamamı, Gürcistan ve Dağıstan’ın bir kısmını ise Rusya aldı.

Bu anlaşmanın getirdiği felaket sadece Azerbaycan’ın bölünmesiyle sınırlı kalmadı. Bugün hala Azerbaycan’ın en büyük problemi olan Ermeni sorununun temelleri de bu anlaşmadan sonra atıldı. Rusya, Ermenileri Kafkasları kendi kontrolü altına almak ve dilediği zaman bu bölgeni karıştırmak için Azerbaycan topraklarına yerleştirmeye başladı. Türkmençay anlaşmasından sonra Rusya, Anadolu ve İran topraklarından resmi rakamlara göre 200.000’den fazla ermeni ailesi bugünkü Ermenistan ve Karabağ bölgelerine göç ettirdi. Gelen Ermeni göçleriyle birlikte burada yaşayan Azerbaycan Türkleri zorla Osmanlıya, İran’a ve Azerbaycan’ın doğusuna sürüldü. Bu politika ilerleyen yıllarda da devam etti. Bunun neticesi olarak Ermeniler, 1918 yılında Erivan’ı, 1923 yılında Zengezur ve Göyçe’yi (Bugünkü Ermenistan’ın Güneyi ve doğusu) ve nihayet 1990’lı yıllarda da Karabağ’ı işgal ettiler.

Sonuç olarak bugün 4 yere parçalanmış olan Azerbaycan halkı suskun olsa da kalbinde Azerbaycan sevgisi olan herkes Tebriz’i de Derbent’i de Borçalı’yı da Erivan’ı da Karabağ’ı da unutmadı asla unutmayacak ta.