Konya’da 498 yıllık tarih, virane oldu!

Araştırmacı Yazar Ömer Tokgöz, Kasım Halife Cami’si bahçesinde ve avlusunda bulunan 18-19’uncu yüzyıla tarihlenen mezarlıkları ve şahideleri inceledi. Mezarlıkta Osmanlıca yazılı olan yüz civarında mezar taşını yakın çekim teknikleri ile fotoğrafladığını belirten Araştırmacı Ömer Tokgöz bunlardan kırılmış, devrilmiş, sağa sola yatmış ve bakımsız durumda birçok mezar taşını görmenin üzüntü kaynağı olduğunu, tarihe ve maziye saygısızlık olduğunu belirtti.

Tokgöz, gazetemize yaptığı açıklamada vakfiyesi 1526 tarihine kadar giden 498 yıllık tarihi olan Kasım Halife Cami’si giriş yan tarafı ve avlusunda bulunan mezarlığın ise virane durumda olduğunu ve adeta S.O.S verdiğini söyledi. Özellikle 135 yıl öncesine tarihlenen taşların da bulunduğu mezarlıkta yüz yıl ve öncesinden kalan Osmanlı son dönemi birçok mezar taşı kırılmış, yan yatmış ve zamanın etkisi ile yazılarının silinmiş durumda olduğunu açıkladı. Mezarlıkların ve buralarda yer alan eski ve tarihi nitelikte mezar taşlarının bakımlı ve düzgün olması, insana saygı göstermenin temel bir unsuru olduğunu vurguladı.

‘ÇIKAN YANGINDA YOK OLDU’

Araştırmacı Yazar Ömer Tokgöz, “Bugün vakfiyede belirtilen su değirmeninin kaldırıldığını, 70 tane tefsir, hadis ve lügat kitaplarının camide olmadığını ve akıbetinin bilinmediğini, değirmen ve cami girişi önünden akan ve Selçuklu veziri Sahip Ata zamanında düzenlemesi yapılan şehir ırmağı da artık aktif değildir. Caminin Aziziye cami minaresine benzeyen klasik ahşap minaresinin de 1968 yılında çıkan yangında cami ile beraber yok olmuştur.

Yeniden yapılan camide orijinal ahşap minare yapılmayıp yerine sıradan düz bir beton minare yapılmasının ise restorasyon açısından yanlış bir tercihtir. Tarihçi İbrahim Hakkı Konyalı’ ya göre bu cami çevresi; ‘Konya’nın batısında Meram Yeni yol üzerinde kendi adı verilen yörededir. Havlısından ve önünden Şehir ırmağı geçer. Mâbed Meram’ın ve Gedavet denilen insanlara sıhhat ve zindelik aşılıyım mahallî rüzgârıyla ve temiz havası ile meşhur olan Yaka tarafında şâirane bir yere kurulmuştur. Dört tarafını asırlar görmüş kavaklar, Pelit ve sıvarmılık(dişbudak) ağaçları yeşil bir hale gibi sarar’ diye tarif etmektedir.” Tokgöz; “Cami ve mezarlığın pratik yer tarifi olarak ise Necmettin Erbakan Üniversitesi rektörlük binasına varmadan hemen sağa kıvrılan ilk sokakta yolun 100 m ilerisinde solda yer almaktadır. Cami, ve mezarlık ihata duvarı rektörlük bahçesine komşu durumdadır, rektörlükten camiye ibadet için geçiş ve giriş kapısı bulunmaktadır. Cami bahçesi yanındaki bir ev ise Kasım Halife evi olarak restore edilmektedir.” dedi.

MEZARDA HİZMETÇİLERİ GÖMÜLÜ

Tokgöz camiye, mezarlık ve vakfiyesine ilişkin olarak ise İbrahim Hakkı Konyalı’ nın aktardığı bilgilerin en güvenilir çalışma olduğunu belirterek şunları söyledi: Konyalı’ya göre ‘Mâbedin havlı kapısı âdi taşla yapılmıştır. Solunda eski bir bulgur dibeği, sağında bir sebil vardır. Kapıdan girince çaya varıncaya kadar olan kısım sağlı, sollu mezarlıktır. Solda Selçuk tarzında mermerden yapılmış yekpare iki sanduka vardır. Birisinin üstünde çok nefis lâle kabartması gözleri okşar. Bu sandukaların başlarındaki kitabeli taşları yok olmuştur. Bu sandukalardan birisi Kasım Halife cami ve külliyesini yaptıran ve vakfeden Kasım Halifenin oğlu Kadı Mehmet efendiye, İkincisi karısına aittir. Ayak taraflarındaki mezarda hizmetçileri gömülü, burada görülen iki yeni taş da 1341 H. yılında ölen ulemadan Kişnişcizade Hacı Osman efendi ile 1343 H. de ölen Kişnişci zade Hacı Haşan efendi’nin karısı Ayşe hatuna aittir. Dört ağaç sütünün tuttuğu kiremit örtülü son cemaat yerinin sağ köşesinde ahşap ve kısa bir minâresi vardır. Solunda bir imam odası görülür ki burası eskiden zâviye idi. Mabedin tarihî yâdından başka mimarî bir kıymeti yoktur.’ denilmektedir.”

KORUMA ALTINDA

Semerkant’lı din bilgini ve mutasavvıf Şeyh Aliyy-üd-din Karamani’nin yolunda yürüyen Kasım halife burada bulunan cami, zaviye bulunan su değirmeninden oluşan yapıları vakfiye ile koruma altına almıştır. 1526 yılındaki vakfiye ile Turud yakınındaki câmiini ve civarındaki zaviyesini vakfetmektedir. Vakfiyeye göre zâviyede ilmi sohbetler yanı sıra gelen ve giden muhtaç insanlarda da kısa süreli barınacaklardır. Câmi ve zâviyesi için Kasım Halife’ye ait tefsir, hadis, fıkıh, tarih ve lügat kitaplarından oluşan yetmiş kitap vakfedilmektedir. Bu kütüphanenin akibeti hakkında ve nerede olduğu konusunda ise bir bilgiye ulaşılamamıştır. Kasım Halife bu hayır müesseselerinin masrafları ve yaşatılmaları için bugünkü Meram yeni yol değirmen durağından fidanlık durağına kadar olan geniş araziler, su değirmeni, dükkan, ev, Hadim Aladağdaki tarla ve üzüm bağları gibi önemli gelir kaynaklarını bağışlamıştır. Bu vakfiye günümüzde Kasım Halife soyundan gelen aile tarafından yönetilmektedir.

‘HER YERDE KARŞIMIZA ÇIKAR’

Araştırmacı Tokgöz mezar taşlarının maddi ve manevi planda dünyadan ahirete yolculuk simgeleri olduğunu belirterek Türk İslam kültüründe mezarlık olgusuna dair şunları söyledi: “Ölümün sıcak yüzü olarak mezarlıklar ve şahide taşlarımız yerleşim yerlerinin her yerinde karşımıza çıkar. Türk İslam kültüründeki cami, dergah, tekke gibi yerlerde ve mahallenin her insanı karşılayan bir konumdadır. Mezar sosyolojisi bağlamında ve tüm dergahlar ekseninde şahidelerin 12.yüzyıldan 19.yyıla kadar gelişim evreleri, stilize başlık, destar şekilleri, bölgeler ve dönemler itibarıyla değişim ve gelişim evreleri farklılaşmaktadır. Mezar taşlarının sağlıklı bir okunuş ve çözümlenmesi için araştırmacıların müteveffa kişinin meslek, cinsiyet ve dönem eğilimleri, yazıda kullanılan edebi sanatlar ve divan edebiyatı çizgileri ve ebcet hesabı ile tarih düşürme gibi inceliklere vakıf olması şarttır. Tüm bunlar için temel Osmanlıca bilmek, dönemin hat ve taş işçilik evrelerine de vukufiyet lazımdır. Taşlara mana verebilmek ihtisas gerektiren bir hale dönüşmüş durumdadır. Alfabe değişikliği ise taşların özellikle yazı stili ve metin olarak anlam düzeyini bilmeyen fertler, mahalle insanları, cami etrafındaki hazireleri sürekli gören cami cemaati ve toplum tarafından bilinirliğini ve okunurluğunu oldukça alt seviyelere çekmiştir.”

TÜRK İSLAM KÜLTÜRÜNDE ÖZEL BİR YERE SAHİPTİR

700 yıllık bir tarihi aralığa yayılan mezar taşları Türk İslam kültüründe özel bir yere sahiptir. Vefat eden kişiye özel bir şahide olması kadar, kişinin mesleği, cinsiyeti, memleketi ve dahil olduğu meslek çevresine göre de farklılık göstermektedir. Kişinin asker, yönetici, edebiyatçı, mutasavvıf vb. olmasına göre taşlarda özel remiz sayılan işaretler bulunmaktadır. Selçuklu ve Osmanlı döneminde kişinin toplumsal statüsüne ve tasavvufi meşreplere göre de mezar şahide başlıkları farklı olmaktadır. Konya da özellikle en eski mezarlık olan tarihi Musalla Mezarlığı ile Mevlana dergahı etrafında yoğunlaşan Üçler mezarlığındaki mezar taşlarında defnedilmiş normal halkın yanında asker, yönetici, sanatçı gibi bazı meslek mensupları ile bazı dergahlara mahsus farklı sarık ve başlık şekli olan mezar taşları bulunmaktadır. Karakteristik olarak bedii (güzel) sanatlar kısmına örnekler oluşturan erkek ve kadın şahideleri saç örgüsü, gül, çiçek, çapa, kılıç, kalem, top, gemi vb. desen ve motifler ile bezenmiştir.

‘ERİMİŞ VE SİLİNMİŞ’

Konya mezarlıklarında tarihî mezar taşlarının malzemesi mermer taş, ucuz olması ve kolay işlenmesi nedeniyle yoğunlukla Sille ve Gödene taşıdır. Sille taşından yapılan şahideler zamanla yıpranmakta, erimekte veya silinmektedir. Kasım Halife mezarlığındaki tarihi taşların çoğunluğu Sille taşından yapılmış ve zamanla yıpranmış ve bazıları da doğal şartlara yenik düşerek erimiş ve silinmiş durumdadır.

Kasım Halife Camii -1950 yılı görünümü

Araştırmacı Yazar Ömer Tokgöz Kasım Halife camii ve Mezarlığı hakkında yetkililere önlem alınması için çağrıda bulunarak: Konya’nın asude yeşilliği ile maruf Meram’da yer alan Kasım Halife camisi ve bahçesinin yeniden peyzaj olarak ele alınmasını, Hazire içinde yürüyüş ve geçiş için parke taşları ile yürüyüş yolu yapılmasını ve kabirler üzerinden basıp geçme gibi sakıncalara yer verilmemesi gerektiğini, yetersiz, küçük ve pejmürde durumda olan cami wc’ sinin ivedilikle yenilenmesini, cami avlusundan mezarlığa geçiş için su kanalı ve mezarlar arasından dolaşıp atlamak zorunda kalındığını, bunun yerine mezarlığa düzgün ve normal bir bağlantı yolu verilmesini, kullanılmayan su kanalının üzerinin kapatılmasını, dağınık ve kötü durumda bulunan mezarlığın komple bakımdan geçirilmesini, hem Kasım Halife hakkında hem ahfadı olan mezarlıklar ile haziredeki mezarlığı belirten cami giriş kapısına bir tanıtım plaketi asılmasını,

kendi tespitlerinde en eskisi 133 yıl önceye giden 19. Yüzyıldan kalma mezar taşı başta olmak üzere Osmanlı devleti son dönemine ait tarihi mezarlıkların ve taşların etrafının açılarak temizlenmesini, oksitlenerek kirlenmiş ve yazıları kapanmış durumda olan taşların açığa çıkarılmasını, taşların okunarak tescil edilmesini, yerde kırık dökük vaziyette atılı duran şahidelerin tamir edilmesini, kaldırılması ve/veya yenilenmesini, Kasım Halife cami mezarlığı başta olmak üzere tüm mezarlıklardaki tarihi şahidelerin bakımına özen gösterilmeli, master plan dahilinde restore edilmeli, şahide metinleri okunmalı ve web sayfasına yüklenmelidir. En modern yöntem ise tarihi nitelikteki taşların cep telefonundan okutulmak üzere digital barkod ile donatılmasını çözüm önerisi olarak belirtti.

Tokgöz bu önerilerin uygulanması ile Türk İslam medeniyetinin önemli bir unsuru olan tarihi mezarlıklar ile sonraki kuşaklar arasında kültürel bir bütünleşme sağlanacaktır, ecdadını ziyarete gelenler ve konuyu araştırmak isteyenler düzgün ve bakımlı bir mezarlık bulacaktır diyerek konuyu kamuoyunun bilgisine ve yetkililerin takdirine sunduğunu belirtti.