Konya’daki üç “çukur” maziye ışık tutuyor

Yeni Haber Gazetesi Köşe Yazarı ve Araştırmacı Yazar Ömer Tokgöz, Konya Aziziye Mahallesi’nde bulunan asırlık Çukur Cami ile birlikte kent belleğinde yer tutan Çukur Mektep ve Çukur Mahalle hakkında gazetemize açıklamalar yaptı. Tokgöz, “Çukur Cami kent hafızasının nirengi noktalarından biri olmaya devam ediyor. Çukur Cami denince insanların aklında ve gönlünde bir zamanlar önemli bir semt olan Çukur Mahalle ve birçok kimsenin eğitim aldığı Çukur mektep hatırlanmaktadır” dedi.

‘KONYA MAZİSİNE IŞIK TUTUYOR’

Tokgöz, yaptığı araştırmalarla ilgili şu açıklamalarda bulundu;

“Bugün itibarıyla cami ve mahalle etrafında coğrafi açıdan eğimli ve engebeli bir yüzey şekli ve topoğrafya yok iken niye bu şekilde isim verildiğini merak ettim. Çukur Cami, Çukur Mektep ve Çukur Mahalle diye anılan mekanların tarihini araştırdım. Çukur Mescit Osmanlı Devleti'nin son zamanlarında 19’uncu Yüzyıl sonunda yapılmış kare planlı şirin bir mahalle mescidi olarak Konyalılarca çok bilinen bir ibadethanedir. Bütünüyle sade bir mimarisi olan mescit, tipik bir Konya mahalle mescidi olup, son yıllarda başarılı bir restorasyon geçirmiş ve hâlen ibadete açıktır.

Kent belleği denilen sosyolojik hatırlama noktası olarak Konya'da birden fazla yer bulunmaktadır. Bunlar arasında Fenni Fırın, Türbe Önü, Bedesten, Vilayet, İhtisabın önü, Dolav, Celal sokağı ve Çukur mektep gibi artık var olmayan ama hala günlük konuşmalarda kullanılan yerler olarak hatırlanan birçok yer bulunuyor.

‘COĞRAFİ ALAN İSMİ OLARAK KULLANILIYOR’

Meşhur çukur denilen mıntıka Türbe önünden başlayıp giden Cevizaltı caddesinin sonunda bulunuyor. Caddenin sonunda eski Köprübaşı karakoluna çıkan kısımda bulunan çukur üzeri doldurularak Çukur Mektep isimli ilkokul yaptırılmıştır. Coğrafi bir çöküntüden dolayı yoldan aşağı kalan, çukur ve su dolan bir alanın insanların havsalasında yer etmesi ve yansımaları ile kalıcı bir mekân ismi haline geliyor. Bir çöküntü alanı olarak çukur bir semte, bir camiye ve bir okula isim kaynağı olduğu gibi fiziken bir asır önce ortadan kalkmasına rağmen hala coğrafi alan ismi olarak kullanılmaya devam etmektedir.

Karatay İlçesi sınırları içerisinde yer alan Çukur Mahallesi, doğuda Akçeşme Mahallesi, kuzeyde Piri Esat Caddesi, batıda Yunusoğlu Mahallesi, güneyde Piri Esat Mahallesi ile çevrilidir. Mahalle 1847-1848 yılı vergi değeri olan arazi, mal, hayvan vb.nin kayıt edildiği temettuat defterinde beş grupta toplam 31 kişi olarak vergilendirilmiştir.

Çevresinde yer alan tarihî mahallelere rağmen Yavuz, Kanuni ve III. Murat dönemi mahalle listelerinde Çukur Mahalle’nin adı geçmemektedir. XIX. yüzyıl ortalarından sonra Konya şer’iye sicillerinde adına rastlanmaktadır. Eski resmî kayıtlarda adı geçmeyen mahallenin, Çukur Mescit çevresinde sonradan kurulduğu veya çevre mahallelerin birisinden bölündüğünü akla getirmektedir.

‘BUGÜNE KALAN TEK MİRAS ÇUKUR CAMİDİR’

Bir asırdan fazla cemaate hizmet veren butik bir mescit olan Çukur Mescit bugünkü ismiyle Çukur Cami Akçeşme ilkokulu ile Mengüç caddesinin kesiştiği noktada olup Karatay belediyesine 3-5 dakika yürüyüş mesafesindedir. Etrafı turistik planda restore edilen Akçeşme evleri dışında tüm evler kentsel dönüşüme girdiği için Cuma namazları dışında seyrekte olsa esnaf ve türbeyi ziyarete gelen cemaatle öğle ve ikindi vakti namazlarında birkaç saf olmaktadır.

Mescit, vakfiyesine göre, Şems Kabristanı’nda türbesi bulunan Emir İshak Bey tarafından 1509 yılından önce yaptırılmıştır. 1509 yılında yapılan mescit bugüne gelmemiş ve 19.yüzyılda bugünkü haliyle kerpiç malzemeden yığma tekniğinde inşa edilmiştir. 1938 yılında esaslı bir tamirat gören mescit dıştan dışa 9,33x9,23 m ölçülerinde kare planlıdır. Yapının kuzey ve güney cephelerinde birer, doğu ve batı cephelerinde ise ikişer adet dikdörtgen biçimli penceresi bulunmaktadır. Pencerelerin tamamı içten dışa doğru şevli olarak yapılmıştır. Mescidin güney beden duvarında mihrabın sağında bir adet dolap yer almaktadır.

‘KONYA’NIN HAFIZASINI TEMSİL EDEN BİR İLKOKULDUR’

Çukur mektep Konya’nın hafızasını temsil eden bir ilkokuldur. Aynı isimle anılan mahalle, mescit ve ilkokula adını veren “çukur” ise Cevizaltı Caddesi’nin sonundaki bugün Köprübaşı çocuk parkı olarak bilinen alanda idi. İçi yağmur suları ve sızıntı sular ile dolmuş ve çamurlu bir alan şeklinde idi. O zamanlar mahalledeki evlerden Aslım mevkiine yayılmaya gidip gelen büyükbaş hayvanların camızların içinde serinlediği ve dinlendiği bir alandı. Bu çukurun üzeri hafriyat ve taş ile doldurularak düzlenmiş ve üzerine ilkokul yaptırılıp Çukur mektep ismini almıştır. Sedirlerin sığırı, buradan gider ve aslımda ve Sedirlerin ilerisindeki mezrada yayılırlardı.

Çukur Mektep türbe civarında önemli bir mektep olarak 1960’lara kadar eğitime devam etmiştir. Daha sonra Çukur mektep binası küçük ve yetersiz geldiği için kapatılmıştır. Yerine çocuk parkı yapılmıştır. Çukur mektep öğrencileri ve öğretmen kadrosu ise Çukur mescit yanında 1870’lerden beri hizmet veren Akçeşme ilkokuluna nakledilmiştir.

‘ÇUKUR DOLDURULDU’

Çukur Mektepten bugüne intikal eden 1929 yılına ait bir tane fotoğraf bulunmaktadır. Sözlü tarih kapsamında okulu gören ve okuyan kişilerden aldığım bilgilere göre okul binası çukur doldurularak yapılmış ise de zamanla seviyesi yol kotunun altında kalmıştır. Okul tek katlı kare planlı bir yapıydı. Çok büyük bir bina değildi. 5 veya 6 sınıfı olan mütevazi bir okuldu. Cadde kısmından veya sokaktan okul bahçesine merdivenle inilirdi. Çukur mektep ismi birlikte Cevizaltı mektebi de denilmekte idi. Halk arasında her iki isimde kullanılırdı. Okul kapı girişinde merdiven basamaklar vardı. Karşı köşedeki evin bahçesinde 3-4 tane büyük ceviz ağacı olduğu için bölgeye Cevizaltı caddesi ismi verilmişti, şimdi bu ceviz ağaçları da maalesef uzun yıllar önce ortadan kalkmıştır.

Çukur Mektep Osmanlı döneminde aslında erkek öğrencilerin öğrenim gördükleri bir okul iken 1898 yılından sonra kız mektebi hâline getirildi. 1898 yılında okulda mevcut birinci ve ikinci sınıflarda okuyan 45 öğrencinin tamamı erkek öğrencilerden oluşmaktayken 1900 yılında hepsi kız 50 öğrenci öğrenim görmekteydi. Öğrenci sayısı sonraki yıllarda da bu düzeyde kaldı. Eğitim kurumunda 1901 yılında üçüncü sınıfla birlikte hazırlık şubesi de teşekkül ettirildi. 1929 yılından itibaren okula erkek öğrenci alınarak karma eğitime geçilmiştir.

‘BİRÇOK AİLE FERDİ BULUNMAKTA’

Çukur mektepte okuyan ünlü kişiler arasında merhum ilahiyatçı akademisyen Prof.Dr. Ali Osman Koçkuzu, Adnan Ağırbaşlı, Saime Yardımcı, Ressam Nesip Koçer, 1982 yılında Konyaspor’un ismi ve Konya idmanyurdu’nun renkleri ile birleşerek kurulan Konyaspor’un ilk başkanı Halis Ünal, Avukat Mehmet Ali Aldur bulunmaktadır. Çukur mektep civarında oturan Hacı Veyiszade Mustafa efendi gibi önemli insanlar ve Çelebi kökenli bir çok aile ferdi bulunmaktadır.

1938 yılında yeniden tamir edilen Çukur cami son zamanlarda yeniden restore edilmiş olup bugün oldukça bakımlı durumdadır. Cami bahçesi ve etrafı çam ağaçları içinde güzel bir peyzaja sahiptir. Çukur mescidin minaresi ahşaptan yapılmıştır. Minare Aziziye cami minarelerine göre model alınarak yapılmıştır. Hint-İslam tarzında yapılmış fener minare stili ile dikkat çekmektedir.

Dıştan Marsilya kiremidi kaplı kırma çatı ile örtülü mescit, içten alttan çakmalı tavan ile örtülüdür. Alttan çakmalı tavan ortada mihraba dikey yönde, yanlarda ise kare oluşturacak şekilde çakılmış çıtalarla süslenmiştir. Dıştan mermer kaplamaları bir payanda ile desteklenen mihrap yarım daire planlı sade bir nişten ibarettir. Ahşaptan yapılmış bir minber eklenmiş olan mescidin kuzeyinde, son cemaat yerindeki bir kapı ile ulaşılan ahşap mahfili bulunmaktadır.

Karatay ilçesi, Çukur Mahallesi, Mengüç Caddesi üzerinde, Üçler Mezarlığı’nın güneyinde yer alan mescit, alçak bir duvar ile sınırlandırılmış avlu içerisinde yer almaktadır. Avlu duvarının kuzeydoğu köşesinde Hicri 1319 /Miladi 1901 tarihli Hacı Velizade İsmail Ağa çeşmesi yer almaktadır.

Çukur cami çevre duvarındaki 124 yıllık tarihi İsmail Ağa çeşmesi kültürel bir mirastır.

Tokgöz tarihi İsmail Ağa çeşmesi hakkında şu bilgileri verdi: “Kitabesine göre 1901 yılında Konya eşrafından Hacı Velizade İsmail Ağa tarafından yaptırılan İsmail Ağa çeşmesinin Akçeşme ilkokulu ile Mengüç caddesinin giriş kısmında yer aldığını ve Çukur caminin bahçe istinat duvarına bitişik vaziyette kullanımda olan tarihi bir çeşmedir. Dikdörtgen formunda düzgün Sille taşı ve Gödene taşından yapılmış sokak çeşmesidir. İki sütun üzerinde kaide ve alınlık yer almaktadır. Gülbezek formlu kurna üzerinde su taşlık kısmı ve üzerinde kemer ve iki satırlık kitabesi yer almaktadır. Çeşmenin kitabesinde ise ‘Hacı veli zade el hac İsmail Ağa'nın hayratı, 1901’ yazılıdır.” Çeşme zaman zaman tahrip edilmektedir.

Merhum Prof. Dr. Ali Osman Koçkuzu 2003 yılında Türkiye Yazarlar Birliği Konya şubesinde yaptığı bir sohbette: “Çukur mahallede ilkokul dönemini yaşamış olup Çukur Mektepte okuduğu günleri sitayişle anmaktadır. Mahallenin sosyo-ekonomik toplumsal dokusu hakkında Mevlâna neslinden gelen insanlar ve Çelebi ailelerinin yerleşik olduğunu aktarmaktadır. Etraftaki mahalle isimlerini Durak Fakih, Ahmet Fakih, Hoca Habib, Bağ-ı Evliya ve onlara komşu olan mahallelerin adları yerine şimdilerde sadece Aziziye ismi dolaşmaktadır demektedir.

1940-1960 arası olan ancak 2000’li yıllarda ortadan kalkan mahalleler ile birlikte insani ilişkilerin ve Türbe önünde yaşanan irfani derinliğin ve entelektüel birikiminde ortadan kalktığını vurgulamaktadır. Mahalle, insan ilişkileri ve Türbe önü kavramlarını irdelerken 20 yıl sonra şimdi var olanlarında ortadan kalkacağı uyarısını yapmıştır. Mahallede yaşayan Çanakkale savaşı ve 1.Dünya savaşı görmüş insanlardan, okuma yazma oranının yüksek olduğundan ve askerde Almanlarla cephede olduğu için Almanca bilen komşuları ile Şahabettin Uzluk’un Almanca sohbet ettiğini not etmektedir.” (TYB Konya, Konyada Kültür ve Hayat, Konya, 2004- 1944=1950 Yılları Arasında Konya'da Türbe Önü, sf:199-230)

Çukur mescidin 100 yıllık bir maziyi simgeleyen mimari bir mekân ve ibadethanedir. Eğer ibadethane olmasa idi, onunda diğer sokak, mahalle ve mekanlar gibi ortadan kalkma ihtimalinin yüksek olduğunu vurguladı. Çukur camii ve Çukur mektep toplumsal bellekte hala hatırlanmaya devam etmektedir. Okul 1926'lı yıllarda yıkılarak yerine Mahmut Şevket Paşa ilkokulu yapıldı. 1960 yılına kadar bu bölgede eğitim yaptı. Ancak Konya halkı bu okulu da eski ismi ile Çukur mektep olarak anmaya ve hatırlamaya devam ettiler. Okul Akçeşme okuluna nakledilerek yıkıldı ve yerine çocuk parkı yapıldı. Bugün bile Google haritalara Çukur Mektep yazılınca park olan kısım ve harita konumu Çukur mektep olarak çıkmaktadır.

Çukur mahalle hakkında Ankara Devlet konservatuarı tarafından Silleli Ahmet Çopur’dan derlenen “Çukur mahallede evimiz” isimli bir Konya türküsü de bulunmaktadır.

Mahalle olarak tarihi ve kadim yerleşim birimlerinin isimlerinin değiştirilmesi veya kaldırılması kültürel hafıza kaybına yol açmaktadır. Kültürel ve tarihi mirasımızın kodları olarak şehir belleğinde yer eden çeşme, cami, okul, sokak isimleri gibi yerlerin imar planları ve isim değişikliklerinde özenli adımlar atılmalıdır. Çukur camiye sahip çıkılarak nezih ve saygın bir konumda tutulmaya devam edilmelidir. Mahallesi kaybolmuş cami vakit namazlarında cemaatsiz ve yalnız halde bırakılmamalıdır.

Çukur caminin meşrutası olarak kullanılan bölümün dış duvarlarında ve şadırvan kısmında yıpranmalar oluşmuştur. WC kısmındaki lavabo çeşmelerinin olmadığını ve ahşap dikmelerin ise yıprandığı görülmektedir. Abdest alınan kısımdaki mermer kaplamaları dökülmüştür. Şadırvan, WC ve lavabolar ilgili kurumlarca yenilenmelidir değerlendirmesinde bulundu.”