Gerçekten Lozan Anlaşmasının gizli maddeleri var mı?

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun temel antlaşması olan Lozan Antlaşması 100 yaşında. On yıllardır “Lozan’ın gizli maddeleri 100. yılda açıklanacak; Lozan 2023’te yürürlükten kalkacak” palavralarını dinledik. 100. yıla geldik. Lozan efsaneleri çöktü

9 Eylül'de Yunan'ı denize döken Türk Ordusu İzmir’i kurtardı. Bu zaferin ardından Mudanya Ateşkesi İmzalandı ve akabinde barış Antlaşması’nın nerede yapılacağı görüşmeleri başladı. İletişimin kolaylığı amaçlı TBMM bu görüşmenin İzmir’de yapılmasının daha sağlıklı olacağını iletse de İngiltere bunu kabul etmeyerek iletişim kolaylığı sözü verildi ve Antlaşmanın İsviçre’nin Lozan kentinde olmasına karar verildi.

Sevtap Demirci'nin "Belgelerle Lozan" kitabında bu konuya uzun uzadıya yer vermiştir.

LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI İMZALANIYOR.

Bir tarafta Türkiye, diğer tarafta ise İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Sırp-Hırvat-Sloven Devleti ve Romanya’ izlemci olarak kendi çıkarlarının gözetilmesi amaçlı gözlemci ve kendilerini ilgilendiren konular için de ABD, Sovyet Rusya, Bulgaristan, Belçika ve Portekiz katılmıştı. Olduğu ilk görüşme 20 Kasım 1922'de başladı. İngiltere farklı bir strateji izlemekteydi.

Türkiye, başından itibaren görüşmelerin "eşitlik temelinde" gerçekleşmesi gerektiğini vurguladı. Öyle ki, oturma düzeninde Türk heyetinin küçük devletlerle aynı masada olması itiraza yol açtı. Krizin aşılması için oturma düzeninde değişiklik yapıldı.

Yine açılış esnasında İngiltere Dışişleri Bakanı ve Lozan temsilcisi Lord Curzon'un programda olmamasına rağmen bir konuşma yapacağının öğrenilmesi krize sebep oldu. İsmet Paşa, Lord Curzon'un konuşmasından sonra inisiyatif alarak hızlıca sahneye çıktı ve Türkiye'nin yeni konumuna dikkat çeken bir konuşma yaptı.

İsmet Paşa, Lord Curzon için bir İngiliz gazeteciye, "...Bir asker olan beni, en büyük devlet adamlarınızdan biriyle, bir Bismarck'la mücadele etmeye gönderdiler" demişti.

Tartışılacak konularla ilgili üç ana komisyon ve alt komisyonlar kuruldu. Ana komisyonlardan ilki toprak sorunlarıyla, ikincisi kapitülasyonlar ve azınlıklarla, üçüncüsü ise iktisadi ve mali konularla ilgiliydi. Lord Curzon başında olduğu toprak meseleleri komisyonunun önce toplanması gerektiğini, diğer komisyonların toplanması için toprak meseleleriyle ilgili ilerleme kaydetmek gerektiğini savundu. Böylece konferansın gündeminin belirlenmesinde önemli bir adım attı.

TÜRK LOZAN HEYETİ

MUSUL MESELESİ
Başlarda Türk heyeti Ankara ile iletişimde büyük problemler yaşadı. Türk tarafının telgraf yazışmaları müttefiklerin eline geçti. Lord Curzon'un kullandığı taktiklerden biri de doğrudan İngiltere'nin çıkarlarını ilgilendiren konuları konferansın gündeminden çıkarıp ikili görüşmelerde çözüme kavuşturma talebiydi. Mesela, normal şartlarda görüşmeler 22 Kasım 1922'de Musul meselesiyle başlayacakken tartışmalar Trakya sınırından başlatıldı. Böylece müttefikler ve Balkan devletlerini kenetleyebileceği ve Türkleri köşeye sıkıştırabileceği bir ortam oluşturdu.

Musul meselesinin iki taraf arasında büyük problemlere, hatta konferansın sona ermesine sebep olacağına inanılmaktaydı. Curzon, Musul tartışmalarının başlayacağı 23 Ocak 1923'e kadar Musul'la ilgili notalar yazdı ve aldığı cevaplara göre devam eden azınlıklar ile kapitülasyon konularında Türkiye'ye zorluklar çıkardı.

2 Aralık'ta komisyonda kapitülasyonlar tartışmaya açıldı. Adli, iktisadi kapitülasyonlar ile tabiiyet ve tarihi eserlerin görüşüleceği üç alt komisyon oluşturuldu. Türk heyetinin geri adım atmadığı bu konular Temmuz 1923'e kadar sonuca bağlanamadı. Görüşmelerin önemli bir konusu azınlıklardı. Türk heyeti azınlıkların durumunu gözetip haklarını arama bahanesiyle ihdas edilecek her türlü kurumu reddetti.

Curzon, 4 Aralık'ta Boğazlar konusunu gündeme getirdi. İngilizler Boğazlar'dan geçişin serbest olmasını isterlerken Rusya kapalı kalması taraftarıydı. Rus temsilci Çiçerin'in konuşmasından sonra ayağa kalkan Curzon, "Esas olarak Türk çıkarlarını korumaya yönelik bu programın Rusya tarafından öne sürülmesi dikkat çekicidir. Önerilerini dinlerken, Bay Çiçerin'in rolleri şaşırdığını ve İsmet Paşa'nın kalpağını giydiğini sandım" demişti. Curzon, Türk heyetinin Sovyet desteğinden yararlanarak bazı meselelerin Türkiye lehine çözülmesinin önüne geçmek istiyordu.

Boğazlar Sorunu'nu öne alarak daha başta Türk-Rus ilişkisinin zayıflatmaya çalışmıştı. Boğazlar sorunu 1 Şubat 1923'te Rusya'nın istemediği şekilde çözüldü.
Musul konusunda Türkiye de İngiltere de kendi tezlerinden taviz vermiyordu. Curzon'un önündeki en büyük engel, konferans Musul meselesi vesilesiyle dağılır ve barış yapılamazsa İngiltere'nin petrol için barıştan vazgeçtiği yönünde bir algı oluşabileceğiydi. Bu yüzden atacağı adımları, konferansın devamını düşünerek atmalıydı. Bu sırada Sömürge Bakanlığı'ndan Musul meselesinin Milletler Cemiyeti'ne havale edilmesi önerisi geldi. İsmet Paşa, Musul'un Türkiye'nin bir parçası olduğunu, meselenin Milletler Cemiyeti'ne intikal etmesinin doğru olmadığını savundu.
Dokuz haftadır ana ve alt komisyonlarda muhtelif konuların tartışıldığı Lozan Konferansı, 27 Ocak 1923'te dağıldı. Trakya sınırı, adli kapitülasyonlar, iktisadi ve mali meseleler ile Musul meselesi çözülememişti.

Lord Curzon, Lozan'dan ayrılmadan Türk heyetini köşeye sıkıştırmak için Musul meselesinin Milletler Cemiyeti'ne havalesi yerine 1 yıl boyunca Türklerle konunun müzakere edilebileceği maddesini ekledi. Diğer taraftan Fransa ile İtalya'yı ilgilendiren adli ve iktisadi konularda sert bir tavır sergiledi. Lord Curzon hamlesini Türk heyetinin Musul'la ilgili öneri kabul edip mali konulardan taviz vermeyeceği üzerine kurmuştu. Öyle de oldu. Türk heyeti Musul teklifini kabul ederken iktisadi ve adli konuların Türkiye'nin bağımsızlığına aykırı olduğunu ifade etti.

LOZAN

Fransa ve İtalya ile görüşmelere bir süre devam edildikten sonra Türk heyeti, durumu müzakere için 7 Şubat'ta Ankara'ya doğru yola çıktı. İsmet Paşa, Eskişehir'de Atatürk'le durumu görüştü. Daha sonra TBMM'de Lozan'daki durumu anlatan İsmet Paşa, iki tarafın da küçük tavizler vermesiyle Türkiye'nin lehine bir antlaşma zemininin olduğunu ifade etti. Lozan'daki taslak TBMM'nin önüne geldiğinde Meclis'teki muhalifler böyle bir antlaşmanın Misak-ı Milli'den taviz vermek olduğu söylediler. Mustafa Kemal'in müdahalelerine rağmen Meclis'teki muhalefet devam etti. İsmet Paşa'ya da ordudaki görevine dönme çağrısı yaptılar. Mustafa Kemal'in dik duruşu karşısında muhalefet yumuşadı.

Lozan Barış Antlaşması

TELGRAFLARI OKUYUP ARGÜMAN GELİŞTİRDİLER
Lozan'da Türk heyeti, Ankara ile iletişimde büyük problemler yaşadı. Hatta Dışişleri Bakanı sıfatıyla heyete başkanlık eden İsmet Paşa ile Başbakan Rauf Bey arasında bu meseleden dolayı gerginlik oldu. Rauf Bey zorlukları aşmak için Köstence hattını öneriyordu. İsmet Paşa ise daha güvenilir ve hızlı olduğu gerekçesiyle Doğu hattının kullanılması konusunda ısrar ediyordu.

İsmet Paşa, oturumlardan önce daha hızlı haber almak için doğrudan Mustafa Kemal'e telgraf çekmeye başladı. Bu durum, başbakanın devre dışı kalması demekti.
Türk heyetinin kullandığı Doğu hattı, İngiltere'nin denetimi altındaydı. İngiliz istihbaratı, heyet ile Ankara arasında gidip gelen telgrafları ele geçirebiliyordu. Böylece oturum başlamadan Türk heyetinin tavrı değerlendiriliyor, heyeti köşeye sıkıştırmak üzere argümanlar geliştiriliyordu.

Türk heyetinin hangi şartlarda masadan kalkacağını, hangi şartlarda direnç gösterse de sonunda yumuşayacağını bilmek, İngilizlere önemli fırsatlar sunmuştu. Görüşmelerle ilgili yapılan araştırmalar, İngilizlerin Türk heyetinin önerilerine karşı kapsamlı cevaplar hazırladıklarını göstermektedir. Lozan'daki görüşmelerin ikinci kısmında İngiliz başmüzakereci Rumbold, "Önemli anlarda gizli kaynaklardan elde ettiğimiz bilgi paha biçilemez değerdeydi ve bizi, rakibinin elini bilen bir briç oyuncusu konumuna sokuyordu" demişti. Durumun farkına varılınca telgraf hattı değiştirildi.