Geçen hafta Yunus Emre’nin “İlim ilim bilmektir” mısrasıyla sona erdirdiğimiz yerden devam edelim. Bu hafta da Türklerin eğitim kurumu medreselerden, Türk İslam medeniyetindeki önemli ilim merkezlerinden ve bilim adamlarından bahsedelim.

Türkler yazı ile “medenî” diğer topluluklara nazaran daha geç buluşmuş bir toplum. Söz gelimi Mezopotamya, Akdeniz yahut Çin medeniyetlerini göz önüne aldığımızda günümüzden binlerce yıl evvelinde bu medeniyet havzalarında yazma eylemi icra edilmekteydi. Ancak, Türklerin yazma fiilinde bulunduklarına dair en eski kaynak Orhun Yazıtları, ki bunların tarihi de ancak milattan sonra sekizinci yüzyıla dayanmaktadır. Bu gecikmenin sebebi Türklerin göçebe bir hayat sürmesi ve sözlü kültürden beslenmesidir.

İçinde Türk kelimesinin geçtiği en eski yazılı metin ve Türklere ait ilk yazılı belgelerin bulunduğu önemli eser (anıt), Göktürklere ait olup bugünkü Moğolistan sınırları içinde bulunan Göktürk Kitabeleri bir diğer isimle Orhun Yazıtlarıdır.

İlk kütüphaneyi kuran, kağıt ve matbaayı ilk kez kullanan devlet Uygur Türkleridir. Maniheizm inancını benimseyen Uygurlar yerleşik yaşama geçen ilk Türk kavmi olması sebebiyle örgün eğitimi başlatmış ve yazılı hukuk sistemini geliştirmiştir. Göç ve Türeyiş destanları bunun en güzel örnekleridir.

Dünyanın en uzun destanı olan Manas destanının sahibi Kırgız Türkleri’nin Yenisey Yazıtları mevcuttur. Macar Türkleri Budapeşte’de Türkoloji enstitüsünü açmışlardır. Kıpçak Türkleri Codex Cumanicus adlı iki ciltlik sözlük oluşturdular. Türk İslam devletlerinde sözlü edebiyatın ilk ürünü Satuk Buğra Han Destanıdır. Moğollar Dönemi’nde yazılan Cengizname de önemli eserlerdendir.

Türkler milli alfabeleri olan Göktürk ve Uygur alfabelerinin yanı sıra dış ülkelerin etkisiyle Çin-Tibet, Kiril ve Soğd alfabelerini de kullanmıştır.

İlk Müslüman Türk devleti Karahanlı devletinde Türk tarihinin ilk medresesi açılmıştır: Semerkand Medresesi. Tabgaç Buğra Han Dönemi’nde ilk burslu eğitim bu medresede talebelere sunulmuştur. Böylece çok kıymetli ilk Türk İslam eserleri olan Kutadgu Bilig, Atabetül Hakayık, Divanı Hikmet ve içinde Türk Dünyası Haritası bulunan bir sözlük olan Divanı Lügatit Türk bu dönemde, 11-12.yüzyıllar arasında, kaleme alınmıştır. Karahanlılar Dönemi’nde Buhara, Semerkand, Balasagun ve Kaşgar önemli bilim ve kültür merkezleri olmuştur.

Bu dönemin en yüksek medresesi Büyük Selçuklular Dönemi’nde açılan Nizamiye Medreseleri’dir. Burada din bilimleri dışında ilk kez pozitif bilimlere de yer verilmiştir. Özerk bir yapıdadır. Dünya tarihinin ilk üniversitesi olarak bilinir. Baş müderrisi İmam Gazali olan bu medresede Batıniliğe karşı mücadele edilmiştir.

Ali Şir Nevai tarafından kaleme alınan Muhakemetul Lugateyn Türkçe’nin Farsça’dan üstünlüğünü göstermek amacıyla yazılmıştır. Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınan Divan Lügatit Türk adlı eser ise Türkçe’nin Arapça’dan üstünlüğünü göstermek amacıyla yazılmıştır.

Batı’da Alfarabyus adıyla tanınan ünlü Türk İslam bilgini Farabi, dünya barışını sağlamak amacıyla “Birleşmiş Milletler” fikrini ilk ortaya atan kişi olmuştur. Müslüman Türk Âlimi İbn Rüşd  felsefe, tıp ve astronomi alanlarında çalışmalar yapmış, ortaya koyduğu fikirlerle Avrupa’da Rönesans’ın doğmasına ve skolastik düşüncenin yıkılmasına sebep olmuştur. Dünyaca ünlü matematikçi Harezmi sıfır sayısını bulmuştur. Farklı alanlarda çalışmalar yapan Biruni ise Dünya’nın Güneş etrafında dönüşünün bir yılda gerçekleştiğini söylemiştir. 

Osmanlı’da eğitimin ilk basamağı Sıbyan Mektebi’dir. İlk Osmanlı medresesi Orhan Bey Dönemi’nde İznik’te açılan Süleyman Paşa Medresesi’dir. Osmanlı’da mesleki ve ahlaki eğitim loncalarda verilirdi. Enderun mektebi ise, devlet memuru, idareci, saray görevlisi, sanaatkar yetiştirmek amacıyla ilk kez II.Murat Dönemi’nde açılmış ve Fatih Sultan Mehmet zamanında geliştirilmiştir.

Hz. Musa’nın duası “Rabbim ilmimi artır.” temennisiyle Allah’a ısmarladık efendim.